Zespół parkowo-zamkowy

Renesansowy zamek w Suchej Beskidzkiej, popularnie nazywany Małym Wawelem to jeden z najpiękniejszych obiektów architektury renesansowej w Małopolsce Zachodniej. Dzisiaj to centrum kultury, sztuki i nauki dla całego regionu. W swojej prawie sześciowiekowej historii był własnością pięciu rodzin szlacheckich: Castiglione-Suskich, Komorowskich, Wielopolskich, Branickich i Tarnowskich, a obecnie, po uregulowaniu stanu prawnego – Gminy Sucha Beskidzka.

Najstarszą część zamku, widoczną w skrzydle południowo-wschodnim wzniósł w l. 1554-1558 Kasper Castiglione – Suski, złotnik krakowski o pochodzeniu włoskim, nie wykluczone, że w miejscu starszego założenia dworskiego. Był to niewielki, kamienny dwór obronny, przypominający dawne fortalicium szlacheckie. Kolejny z właścicieli Piotr Komorowski, w l. 1608-1630 dokonał jego rozbudowy w okazałą rezydencję magnacką w stylu renesansowym, wzorowaną na zamku królewskim w Krakowie. Zamek został wówczas otoczony murem parawanowym, zamykającym dziedziniec od strony wschodniej. Kolejne zmiany w bryle i we wnętrzach obiektu wprowadzili na przełomie XVII i XVIII wieku Wielopolscy, m.in. księżna Anna z Lubomirskich Wielopolska w 1708 roku. Za jej przyczyną nad skrzydłem południowo-wschodnim zostały dobudowane dwie wieże o namiotowych dachach, a wnętrza przekomponowane na styl barokowy.

Zamek stał się pałacem. Wielopolscy rozbudowali również nieistniejące już dzisiaj zaplecze gospodarcze zamku od strony zachodniej. Również w barokowej konwencji został przebudowany ogród zamkowy, którego relikty są czytelne do dzisiaj w postaci symetrycznie rozplanowanych ścieżek. Założenie ogrodowe otoczono kamiennym murem. W l. 90. tych XIX wieku, za przyczyną Branickich nastąpiły kolejne zmiany w architekturze i wnętrzach obiektu. Został m.in. wyburzony mur parawanowy otaczający zamek od strony wschodniej. W ten sposób odsłonięta została galeria arkadowa wraz z krużgankami pierwszego piętra. Obok swojej niekwestionowanej wartości architektonicznej, zamek stał się wówczas jedną z największych skarbnic wiedzy i twórczości piśmienniczej na ziemiach polskich. Znalazła tutaj swoją siedzibę wspaniała biblioteka, z niezwykle cennymi dla kultury polskiej zbiorami ksiąg, rękopisów, malarstwa, rzeźby i innych narodowych pamiątek. W 1905 roku zamek uległ pożarowi. Jego odbudowę, zakończoną w 1910 roku, nadzorował wybitny polski architekt Tadeusz Stryjeński. W czasie I wojny światowej w zamku funkcjonował szpital Polskiego Czerwonego Krzyża. Po wybuchu II wojny światowej, gdy ostatni prywatny właściciel Juliusz Tarnowski wraz z rodziną udał się na emigrację, rezydencję zajęli Niemcy, a później wojska radzieckie. Sama budowla (w przeciwieństwie do jej wnętrz), nie ucierpiała zbytnio w czasie wojennej pożogi, jednak wyposażenie oraz bezcenne zbiory biblioteczno-muzealne uległy rozproszeniu, rabunkom i dewastacji. Tylko część z nich zdołano uratować i włączyć w skład księgozbiorów różnych bibliotek na terenie Polski. Po wojnie, do 1969 roku w zamku działalność prowadziło Liceum Ogólnokształcące wraz z internatem. W dniu 12 czerwca 1975 roku zamek został przejęty przez Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, w celu przystosowania go do działalności muzealnej.

Niestety, pomimo wielkich nakładów finansowych, remont został przerwany już w 1984 roku, a słabo zabezpieczone i w żaden sposób nieużytkowane budynki zaczęły popadać w ruinę. Gmina Sucha Beskidzka nie mogąc zaakceptować faktu, że ten cenny dla polskiej kultury zabytek nie jest udostępniony społeczeństwu, przejęła go od Skarbu Państwa w 1996 roku, dokładając wszelkich starań, aby odzyskał dawną świetność. Niestety nie rozwiązana systemowo w Polsce kwestia reprywatyzacji spowodowała, że pomimo wielkiej ilości sił i środków włożonych przez suski samorząd celem zachowania zamku dla społeczności lokalnej i turystów, realizacja tego zamiaru stanęła w ostatnich latach pod znakiem zapytania wskutek roszczeń spadkobierców ostatnich prywatnych właścicieli obiektu.

Dzięki determinacji burmistrza miasta Stanisława Lichosyta i rady miejskiej, ciągnąca się wiele lat sprawa sądowa została ostatecznie zakończona w kwietniu 2016 roku wykupem zespołu zamkowo-parkowego przez gminę od byłych spadkobierców rodziny Tarnowskich. Już pod koniec maja tego samego roku, burmistrz miasta złożył wniosek wraz z dokumentacją aplikacyjną do Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Małopolskiego o dofinansowanie koniecznych prac renowacyjnych, który otrzymał dofinansowanie w wysokości ok. 6,5 mln złotych. Gmina jako pełnoprawny właściciel przeznaczyła ze środków własnych ponad 4 mln złotych. W l. 2017 – 2018 za łączną kwotę ponad 10,5 mln złotych przeprowadzona została gruntowna renowacja wszystkich zewnętrznych elementów zamku. Zakres prac obejmował całkowitą wymianę pokrycia dachowego z rynnami i elementami blacharskimi, wykonanie izolacji przeciwwodnej i przeciwwilgociowej ścian zewnętrznych, wymianę całej stolarki okiennej i drzwi zewnętrznych oraz wykonanie nowych tynków. Odrestaurowane zostały również elementy kamienne i posadzki krużganków. Rekonstrukcji poddano zewnętrzne okładziny architektoniczne z detalami w postaci sgraffita i iluzorycznych okien, którym przywrócono historyczny kształt. Zrekonstruowano także kominy i instalację odgromową. Prace budowlane obejmowały również modernizację kanalizacji deszczowej i wodno-kanalizacyjnej, uporządkowanie oraz utwardzenie dziedzińca z wykonaniem nawierzchni kamiennej oraz restaurację arkadowych mostków w parku zamkowym. Zamek został również pięknie oświetlony. Wykonana iluminacja nocą wspaniale eksponuje jego bryłę tworząc niezwykły nastrój.

W zamku swoją siedzibę mają: Muzeum Miejskie Suchej Beskidzkiej wraz z Punktem Informacji Turystycznej działającym w ramach Małopolskiego Systemu Informacji Turystycznej, Wyższa Szkoła Turystyki i Ekologii, Towarzystwo Miłośników Ziemi Suskiej, Łucznicze Towarzystwo Sportowe „Zamek Suski” oraz hotel i restauracja „Kasper Suski”.

Zamek jako niezwykle piękna i kulturotwórcza przestrzeń jest miejscem licznych imprez okolicznościowych, sympozjów, konferencji naukowych oraz koncertów. Można z całą odpowiedzialnością stwierdzić, że nigdy w swojej historii nie prezentował się lepiej niż obecnie.

Park zamkowy

Od strony południowej do zamku przylega park, który tworzy integralną część z górą Jasień. Brak przekazów źródłowych uniemożliwia odtworzenie jego wyglądu za czasów rodziny Suskich i Komorowskich. Około 1708 roku Anna Wielopolska prowadząc rozbudowę zamku wiele uwagi poświęciła także jego otoczeniu. To za jej czasów park zyskał formę barokowego ogrodu w stylu francuskim z symetrycznie rozplanowanymi ścieżkami. Znaczące zmiany w kompozycji parku zaszły na początku XIX wieku, za czasów Teresy z Sułkowskich Wielopolskiej i jej syna Jana Kantego. Kanał, zamykający założenie parkowe od strony południowej, rozszerzono do rozmiarów obecnego stawu, na którym przerzucono arkadowy mostek, wprowadzając rozwiązania typowe dla angielskich parków krajobrazowych.

Staw zasilony został strumieniem, tworzącym pętlę w południowej części założenia. Park obsadzono wieloma gatunkami drzew, takimi jak platan klonolistny, dęby, lipy, klony, itp. W tym czasie, z parkiem zamkowym powiązany został las na górze Jasień. Kolejni z właścicieli obiektu, Braniccy w 2. poł. XIX wieku, zmienili wygląd parku adekwatnie do nowej mody. Nabrał on cech ogrodów w stylu angielskim z licznymi małymi mostkami. Styl ten nawiązuje do naturalnych ogrodów krajobrazowych z dominującymi wartościami: swobodą, romantyzmem oraz naturalnością.  W ciągu ostatniego dziesięciolecia na terenie parku systematycznie prowadzone są prace porządkowe i pielęgnacyjne.

Park zachował dawny charakter, gdyż rozplanowanie alejek nosi cechy stylowe, obowiązujące w pierwszej połowie XIX wieku, z typową dla tego okresu zewnętrzną alejką na obwodzie założenia, z którą łączy się przeważająca część drzewostanu. Zachowała się również środkowa partia wielkich trawników, na których wyrasta samotnie kilka drzew o charakterze pomnikowym. Najatrakcyjniejsze z nich to platan klonolistny, jesion o pędach zwisających i dąb czerwony. W ich sąsiedztwie, zwłaszcza  w okresie lipca i czerwca, można podziwiać zachwycające swoim pięknem lilie złotogłów (Lilium martagon).

Na ławkach w cieniu drzew chętnie odpoczywają mieszkańcy miasta, a także odwiedzający zespół zamkowy turyści.  Urok tego miejsca doceniają także nowożeńcy, którzy chętnie fotografują się w cieniu rozłożystych drzew.

DOMEK OGRODNIKA

Zachodnie zamknięcie parku stanowi wydłużony budynek tzw. „Domek Ogrodnika”, w którym mieści się ekspozycja etnograficzna. Budynek powstał po scaleniu dwóch odrębnych obiektów (zamieszkiwanych niegdyś przez zamkowego ogrodnika) w latach 70. tych  XX. wieku. Zbiory, zgromadzone staraniem Towarzystwa Miłośników Ziemi Suskiej, początkowo były wystawione w przyziemiu zamku, natomiast w 1996 roku, w ramach obchodów jubileuszu 100-lecia nadania praw miejskich Suchej, przeniesiono je w obecne miejsce, tworząc Izbę Regionalną. W 2010 roku weszły one w skład Działu Etnograficznego Muzeum Miejskiego Suchej Beskidzkiej.  Są one cennym przykładem kultury materialnej i duchowej, obrazującym  życie codziennie, tradycyjną kulturę materialną oraz duchową mieszkańców tych ziem: Górali Babiogórskich i Żywieckich. Można tu obejrzeć m.in.: zaaranżowane wnętrze chaty z przełomu XIX i XX wieku, z komorą i izbą mieszkalną, w których znalazły się narzędzia codziennego użytku oraz sprzęty domowe, zrekonstruowany szałas pasterski wraz z wyposażeniem, kuźnię, warsztat tkacki, narzędzia do obróbki drewna, a także przykłady wyrobów rękodzieła ludowego (m.in.: typowe dla okolic Suchej wyroby zabawkarskie) i sztuki ludowej. 

ORANŻERIA

Za czasów Branickich, a więc w 2. poł. XIX wieku, w parku zamkowym, prawdopodobnie na starszym pochodzącym z XVIII wieku założeniu budynku, wybudowano nową, neogotycką oranżerię. Przed budynkiem rozpościerał się ogród kwiatowy o układzie parterowym, z geometrycznym rozplanowaniem ścieżek i basenem na jej osi. W oranżerii Braniccy, jako zamiłowani botanicy, hodowali różne gatunki roślin egzotycznych i cytrynat, które służba zamkowa sprzedawała na Rynku Kleparskim w Krakowie. Oranżeria jest jedynym z nielicznych przykładów neogotyku angielskiego na południu Polski. Na początku XX wieku do oranżerii dobudowana została szklarnia.